История древних времен сохраняется в летописях, хрониках, заметках путешественников. Если собрать имеющиеся сведения о Таразе — одном из древнейших городов Казахстана, то картина развития города за последние две тысячи лет предстанет как яркая мозаика.
В этих благодатных местах, на плодородных землях с богатыми недрами и чистыми источниками, люди селились с глубокой древности. На этой земле возникали и исчезали государства, строились и рушились города и крепости, свершались исторические события, сыгравшие огромную роль в истории казахского народа. Недаром Тараз называют «священной землей Аулие-Ата».
Время появления города на месте современного Тараза теряется в глубине веков. Двухтысячелетний возраст Тараза историки основывают на том факте, что первые захоронения, обнаруженные на горе Тектурмас, откуда, по мнению ученых, и начинался город, датируются рубежом нашей эры и относятся к эпохе процветания зороастризма. Это захоронение в Жамбылской области является одним из крупнейших зороастрийских кладбищ в Центральной Азии. В глубокой древности люди предпочитали селиться вдоль течения рек, это были преимущественно земледельцы, и они хоронили своих родных на ближайшей возвышенности. Такой возвышенностью служила гора Тектурмас на правом берегу реки Талас.
А вот первое летописное упоминание о городе относится к 36 году до н. э. в китайских источниках середины 1 в. до н.э. в связи с одним из первых государственных объединений на территории Казахстана – Кангюйским.
В конце III века до нашей эры в Центральной Азии сформировалось могущественное государство родственных тюркам гуннов — Хунну, а к 55 году до н. э. произошло его разделение на южную часть под властью китайской династии Хань, и северную — под властью шаньюя Чжи-Чжи, находившегося во враждебных отношениях с Китаем. Для того чтобы обезопасить себя, Чжи-Чжи принял предложение кангюйского владетеля возглавить его войско и отправиться в поход на усуней. Владетель Кангюя пригласил Чжи-Чжи в свои восточные земли – в Таласскую долину и даже отдал ему в жены свою дочь. Чжи-Чжи построил для себя военное укрепление в долине реки Талас, близ города Тараза. Сегодня здесь, в 15 км от Тараза, еще можно увидеть развалины защитных сооружений, возведенных в римской фортификационной традиции.
По летописным источникам, ежедневно на постройке крепости работали до 500 человек, в том числе пленные римляне — легионеры Красса, сдавшиеся парфянам, жившим тогда на западном побережье Аральского моря и направленные служить на восточную границу. Римляне считались непревзойдёнными мастерами в строительстве военных укреплений, состоявших из кругового рва и земляного вала, обнесённого рядами заострённых кольев. Укрепленный город был построен за два года, внутри крепости располагались постройки и цитадель, где жил шаньюй и его окружение. В составе гарнизона было свыше ста пехотинцев-римлян.
Усиление Чжи-Чжи и его продолжающиеся набеги на усуней серьезно беспокоили Китайскую империю. Попытка нейтрализовать дипломатическим путем была безуспешна, и тогда — в летописях описывается военный поход в Среднюю Азию в 36 году до н. э. китайского генерала Чэнь Тан с целью устранения Чжи-Чжи.
Когда Чэнь Тан с многотысячным войском подступил к городу на реке Талас, его поразили масштабы крепости, о чем он записал в своем полевом журнале, сохранившемся в китайских архивах. Городские ворота охраняли свыше сотни пехотинцев, которые стояли по обе стороны, построенные «подобно рыбьей чешуе». Это был знаменитый римский строй «тестудо», или «черепаха», при котором щиты плотно сдвигались друг к другу. Началось сражение, в котором силы были неравными. Защитники крепости не в силах были противостоять мощным залпам китайских арбалетчиков и натиску захватчиков.
В итоге больше полутора тысяч гуннских воинов было казнено, почти тысяча жителей попала в плен, а Чжи-Чжи вместе с женой и сыном обезглавлены. Генерал приказал запечатлеть свою атаку, чтобы отправить картины спешным образом к императорскому двору. Эти рисунки, сделанные римским художником в стиле триумфальных римских картин, и послужили главным источником информации для описания военной кампании Чэнь Тана, из которого можно почерпнуть сведения о древнем Таразе.
Любопытно, что одна из версий происхождения названия реки Талас, протекающей близ города Тараза, равно как и самого города, связана опять-таки с римлянами. Некоторые казахстанские историки утверждают, что название реки Талас пошло от поздравительного возгласа «Талассио!», который провозглашали на брачной церемонии в Древнем Риме. Есть предположение, что строившие фортификационные сооружения правителю Чжи-чжи римские легионеры не находились на положении рабов, а считались свободными, однако жили в отдалении от города.
Память об этом сохранилась в названии улицы Римская, находившейся в окраинной части современного Тараза. Римлянам могли разрешать жениться на местных девушках, а во время свадебных церемоний и звучал этот возглас, давший, по мнению историков, название реки Талас и города — Толосо.
Тараздың ғасырлар қойнауынан тартылатын тарихы
Көне заман тарихы жылнамаларда, шежірелерде, саяхатшылардың жазбаларында сақталған. Қазақстанның ең көне қалаларының бірі Тараз туралы қолда бар мәліметтерді жинақтайтын болсақ, онда қаланың соңғы екі мың жылдағы дамуының суреті айшықты мозаикаға айналып сала береді.
Бұл берекелі өңірде, қойнауы бай, бұлағы таза құнарлы жерде адамдар ерте заманнан қоныс тепкен. Бұл өлкеде мемлекеттер пайда болып, жойылып кетті, қалалар мен бекіністер салынып, қирады, қазақ халқының тарихында орасан зор рөл атқарған тарихи оқиғалар орын алды. Таразды «киелі Әулие Ата жері» деп атауы бекер емес.
Қазіргі Тараздың орнында қаланың пайда болған уақыты ғасырлар қойнауына сіңіп кетеді. Тарихшылар Тараздың екі мың жылдық жасын Тектұрмас тауынан (ғалымдардың пікірінше, қала осы жерден бастау алады) табылған алғашқы қорымдардың біздің заманымыздың тоғысына тиесілі екендігімен және зороастризмнің гүлдену дәуіріне жататындығымен негіздейді. Жамбыл облысындағы бұл қорым Орта Азиядағы ең үлкен зороастрийлік зираттардың бірі болып табылады. Көне замандарда адамдар өзен жағасына қоныстанғанды жөн көрген, олар негізінен егіншілікпен айналысқан және туыстарын жақын маңдағы төбелерге жерлеген. Талас өзенінің оң жағалауындағы Тектұрмас тауы осындай төбе қызметін атқарған.
Ал жылнамалардағы қала туралы алғашқы деректер біздің дәуірімізге дейінгі 36 жылға жатады. Біздің заманымызға дейінгі 1 ғасырдың ортасындағы қытай деректерінде қала Қазақстан аумағындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің бірі – Қаңлы мемлекетіне байланысты айтылады.
Біздің заманымызға дейінгі ІІІ ғасырдың аяғында Орта Азияда түріктермен туыстас ғұндардың қуатты Хунну мемлекеті құрылып, б.з.б. 55 жылға қарай қытайлық Хань әулеті билеген оңтүстік және Қытаймен жаулық қатынастағы Шаньюй Чжи-Чжи билеген солтүстік бөлікке бөлінді. Чжи-Чжи өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қаңлы билеушісінің әскерін бастап, үйсіндерге қарсы жорыққа шығу туралы ұсынысын қабыл алды.
Қаңлы билеушісі Чжи-Чжиді өзінің шығыс жерлеріне – Талас алқабына шақырып, тіпті қызын әйелдікке де береді. Чжи-Чжи Талас өзенінің аңғарында, Тараз қаласына жақын жерде өзіне әскери бекініс салады. Бүгінде Тараздан 15 шақырым жерде римдік бекініс дәстүрінде салынған қорғаныс құрылыстарының қирандыларын әлі де көруге болады.
Шежірелік деректерге сәйкес, қамал құрылысында күнделікті 500-ге дейін адам жұмыс істеді, олардың ішінде тұтқынға алынған римдіктер — сол кезде Арал теңізінің батыс жағалауында өмір сүрген парфиялықтарға беріліп, шығыс шекарасына әскери қызметке жіберілген Красс легионерлері де болды. Римдіктер шеңберлі ордан және үшкір қадалар қатарымен нығайтылған топырақ қорғаннан тұратын әскери бекіністер салуда теңдесі жоқ шеберлер саналатын. Бекініспен нығайтылған қала екі жылда салынды, бекініс ішінде ғимараттар мен цитадель болды, онда шаньюй және оның төңірегіндегілер тұрды. Гарнизон құрамында жүзден астам римдік жаяу әскер болды.
Чжи-Чжидің күшеюі және оның үйсіндерге үздіксіз шабуылы Қытай империясын қатты алаңдатты. Мәселені дипломатиялық жолмен шешу әрекеті сәтсіз аяқталды, содан кейін жылнамаларда Қытай генералы Чен Танның біздің дәуірімізге дейінгі 36 жылғы Орта Азияға Чжи-Чжиді жою мақсатында жасаған әскери жорығы баяндалады.
Сан мыңдаған әскерімен Талас өзенінің бойындағы қалаға жақындаған Чен Танды бекіністің ауқымы қайран қалдырды. Бұл туралы ол Қытай мұрағатында сақталған өзінің далалық журналында жазған. Қала қақпасын екі жағында «балық қабыршақтары» сияқты сап құрған жүзден астам жаяу сарбаз күзетіп тұрды. Бұл қалқандар бір-біріне тығыз орналасқан әйгілі римдік «тестудо» немесе «тасбақа» сапы болатын. Шайқас басталды. Күштер тең емес еді. Бекініс қорғаушылары қытай арбалеттерінің күшті оқтары мен басқыншылардың шабуылына төтеп бере алмады.
The history of Taraz from the depth of centuries
The history of ancient times is preserved in chronicles, records, and travelers’ notes. If we gather the available information about Taraz, one of the oldest cities in Kazakhstan, the development picture of the city over the last two thousand years will appear as a bright mosaic.
In these fertile lands, on rich soils with abundant resources and clean springs, people settled since ancient times. On this land, states emerged and disappeared, cities and fortresses were built and destroyed, and historical events took place that played a significant role in the history of the Kazakh people. Not without reason, Taraz is called the «sacred land of Aulie-Ata».
The time of appearance of the city in the location of modern Taraz is lost in the depths of centuries. Historians base the two-thousand-year age of Taraz on the fact that the first burials discovered on Mount Tekhturmas, which is believed to be the starting point of the city, date back to the turn of the Common Era and belong to the flourishing period of Zoroastrianism. This burial site in the Zhambyl region is one of the largest Zoroastrian cemeteries in Central Asia. In ancient times, people preferred to settle along the flow of rivers; they were mainly farmers, and they buried their relatives on the nearest hill. Such an elevation was served by Mount Tekhturmas on the right bank of the Talas River.
The first recorded mention of the city dates back to 36 BC in Chinese sources from the mid-1st century BC, in connection with one of the early state formations in the territory of Kazakhstan – the Kangju.
At the end of the 3rd century BC, a powerful state of the Huns, related to the Turks, the Huns, in Central Asia, had been formed, and by 55 BC, it had split into a southern part under the rule of the Han dynasty of China and a northern part under the rule of Shan Yu Jizhi, who was in hostile relations with China. To secure himself, Jizhi accepted the invitation of the Kangju ruler to lead his army and go on a campaign against the Wusun. The Kangju ruler invited Jizhi to his eastern lands – to the Talas Valley and even gave him his daughter in marriage. Jizhi built for himself a military fortress in the Talas River valley, near the city of Taraz. Today, about 15 km from Taraz, you can still see the ruins of defensive structures erected in the Roman fortification tradition.
According to chronicles, up to 500 people worked daily on the construction of the fortress, including the captured Roman legionaries of Crassus, who surrendered to the Parthians, who then lived on the western coast of the Aral Sea and were sent to serve on the eastern border. Romans were considered unsurpassed masters in the construction of military fortifications, consisting of a circular moat and an earthen rampart surrounded by rows of sharpened stakes. The fortified city was built in two years, and inside the fortress were buildings and a citadel where Shan Yu and his entourage lived. The garrison consisted of over a hundred Roman infantrymen.
The strengthening of ZhiZhi and his ongoing raids on the Usun people seriously worried the Chinese Empire. Attempts to neutralize him diplomatically were unsuccessful, and then – the chronicles describe a military campaign to Central Asia in 36 BC by the Chinese general Chen Tang in order to eliminate Zhi-Zhi.
When Chen Tan approached the city on the Talas River with his large army, he was struck by the scale of the fortress, which he recorded in his field journal, preserved in Chinese archives. The city gates were guarded by over a hundred infantrymen, standing on both sides, forming a «fish-scale» formation. This was the famous Roman formation known as «testudo» or «turtle», where shields tightly shifted to each other. A battle began in which the forces were unequal. The defenders of the fortress were unable to resist the powerful volleys of Chinese crossbowmen and the onslaught of the invaders. As a result, more than one and a half thousand Hun warriors were executed, almost a thousand residents were captured, and Zhi-Zhi, along with his wife and son, were beheaded. General Chen Tan ordered his victory to be depicted in paintings and urgently sent them to the imperial court. These drawings, made by a Roman artist in the style of triumphal Roman paintings, served as the main source of information for describing Chen Tang’s military campaign, from which information about ancient Taraz can be gleaned.
No responses yet